Voordracht bij het internationale symposium over Heidegger en Boss [18-20 oktober 2002 – Halle]

Nach dem Zweiten Weltkrieg ist das rechnende Denken für Heideggers Philosophie nicht mehr nur der entscheidende Denkanstoß. Vielmehr bedeutet die Macht des ökonomischen Kalküls eine Bedrohung für seine Philosophie. An welchem Ort ist die Philosophie noch zu Hause, wenn die rechnende Denkart und die kalkulatorische Sprache allumfassend sind?

Nicht nur die Wissenschaften berechnen die Natur und das menschliche Verhalten. Der Mensch wird sogar noch als soziales Wesen ökonomisch gesteuert. Heidegger hat es treffend gesagt: Eine Urlaubsfahrt auf dem Rhein unterscheidet sich nicht wesentlich von dem Wasserkraftwerk im selben Strom. Beiden liegt die gleiche weltwirtschaftliche Organisationsstruktur zugrunde. Entsprechend ist die Kunst das Produkt eines globalisierten Kunstmarktes. In den Zollikoner Seminaren spricht Heidegger davon, dass die heutige Menschheit in die technisch-wissenschaftliche Denkweise als die allein gültige eingerückt sei. Damit hat die Philosophie ihren Ort verloren. Inzwischen gibt es nicht einmal mehr ein Bedürfnis nach Philosophie.

So erhebt sich in den Zollikoner Seminaren die Frage nach der Möglichkeit eines anderen Denkens – nach dem Ende der Philosophie.

Der Philosoph als Arzt im Zeitalter des ökonomischen Kalküls (pdf)

Een reactie op het artikel ‘De eenzaamheid van de Leidse filosofie’ in het Leidse universiteitsblad Mare [10-10-2002]

Filosofische vereenzaming (pdf)

Lezing gehouden tijdens het symposium ‘Eigen taal eerst’ [20-09-2002]

Het valt niet mee om over taal iets zinnigs te zeggen. Zij ligt nooit als object van onderzoek tegenover je. Je moet in je beschrijving datgene gebruiken wat je wilt onderzoeken. De taal is medium en object tegelijkertijd. Zij bevindt zich zowel aan de subject- als aan de objectzijde – en ook ertussenin. Spreken over taal is circulair. In dit artikel kan ik over taal geen uitspraken doen. Wat nu?

Toch sta ik niet helemaal met mijn mond vol tanden. Ik kan weliswaar geen mededelingen doen over taal, toch valt er wat te zeggen. De taal is namelijk geen monoliet. Zij is inwendig verdeeld. De ene kant ervan kan in gesprek komen met de andere. Daarbij zal ik mij bescheidenlijk als gespreksleider opstellen.

Deze inwendige verdeeldheid kun je hieraan merken dat de taal op twee manieren je eigen taal is, of niet.
Enerzijds is zij een verkeersmiddel – een communicatie-instrument of -medium. Mensen beschouwen deze taal als die van henzelf wanneer ze menen dit instrument zelf te hanteren in overeenstemming met hun doeleinden. Je kunt van je eigen taal gebruik maken wanneer je boodschappen kunt doen, je kinderen in toom kunt houden, een televisieprogramma kunt volgen of een tentamen kunt maken.
Anderzijds is de taal iets heel anders – wat met het hanteren van een communicatiemiddel weinig te maken heeft. Behalve verkeersmiddel is de taal ook het element waarin je geboren bent, je moeders taal.
Ook die is je eigen taal, maar niet omdat je die zelf weet te hanteren. Je moeders taal is van jezelf omdat je die met de paplepel ingegoten hebt gekregen. Zij is niet je instrument of je eigendom, maar de oorsprong van je identiteit.

Eigen taal eerst (pdf)

Interview van M. Heijdra en A. van der Sar met Th.C.W. Oudemans [ 05-09-2002]

Darwinistische Robotica (pdf)

Lezing voor de historische studievereniging te Leiden [21-11-2001]

Het is niet eenvoudig om de gedachte dat de geschiedenis ten einde is goed onder woorden te brengen. Zij houdt niet de voorspelling in dat er geen historische opeenvolgingen meer plaatsvinden. Dat er feiten en data blijven voorkomen sluit het einde van de geschiedenis niet uit. Wat kan dat betekenen?

De these dat de geschiedenis ten einde is vind je vooral bij Duitse filosofen sinds Hegel – bij Hegel zelf, bij Marx en bij Nietzsche. De laatste verdediger van deze gedachte is evenwel een Amerikaan – Francis Fukuyama die in 1992 het boek The End of History and the Last Man publiceerde. Al deze denkers gaan ervan uit dat de geschiedenis iets anders is dan een opeenvolging van gebeurtenissen, omdat ze een bepaalde lijn of betekenis heeft. De geschiedenis kent volgens hen een ontwikkeling, en elke fase daarbinnen ontstaat door het optreden van contradicties of vervreemdingen in eerdere fasen. Zo zal een agrarisch georganiseerde samenleving die verstedelijkt raakt in contradicties terechtkomen en nieuwe wegen van zelfverwerkelijking moeten zoeken.

Terrorisme en ‘het einde van de geschiedenis’ (pdf)

Protocol van een intakegesprek

> Heb je enig vermoeden van wat je in de studie wijsbegeerte te wachten staat?
>> Op school heb ik geleerd dat het woord ‘filosofie’ betekent: liefde voor de wijsheid. Nu is mijn leven tot nu toe nogal liefdeloos uitgevallen. En wat is een mooiere betiteling dan wijze vrouw?
> Hier moet ik gelet op mijn functie meteen waarschuwend optreden. Heb je een flauw benul wat deze woorden in een Leidse academische omgeving te betekenen hebben?
>> Eigenlijk niet. Ik zou zeggen: wijsbegeerte behoort tot het universitair curriculum. Ik ga een behoorlijke portie collegegeld betalen. Dus neem ik aan dat ik, als de kurk waarop Uw onderneming drijft, waar voor mijn geld zal krijgen.
> De eindtermen van het doctoraal in de wijsbegeerte zijn ondubbelzinnig vastgelegd. De universitaire studie is vandaag de dag niet alleen de voorbereiding op een academische carrière, maar bovenal op een maatschappelijke positie. Je leert in je studie diverse praktische vaardigheden, zoals het vermogen om teksten analytisch te lezen, om zelfstandig een gedachtegang te ontwikkelen, en om inconsistente argumentaties te ontzenuwen.
>> Zulke vaardigheden lijken me niet kenmerkend voor de filosofie. Die zou ik ook via een studie in de Boeddhologie of het spijkerschrift kunnen ontwikkelen.

Een aankomend studente in de wijsbegeerte klopt aan bij de decaan (pdf)

De teloorgang van de theoretische en de filosofische archeologie

Het vertrek van Piet van de Velde is tevens het afscheid van de Leidse theoretische archeologie. Blijkbaar kan de archeologie het vandaag de dag probleemloos zonder theoretische overdenking stellen. Dat zij geen filosofie nodig heeft is evident. Van de filosofische archeologie hoeft geen afscheid genomen te worden, want die is er nooit geweest. Vanwaar deze a-theoretische en a-filosofische houding, die je niet alleen bij de archeologie, maar ook bij andere menswetenschappen zoals de psychologie tegenkomt – en niet alleen in Leiden?

Om deze vraag te beantwoorden is het eerst zaak om te kijken naar datgene waarop een theoretisch archeoloog en een archeologisch geïnteresseerd filosoof zouden kunnen wijzen. In elk geval delen ze het vermoeden dat beginnen met een wetenschap als de archeologie monnikenwerk is, waarin de beginnende archeoloog een ascese ondergaat. Een beginnend archeoloog moet wetenschappelijk worden, dus hij moet zich onthouden van zijn dromen, bij voorbeeld om in een heldenrol het verleden naar de eigen hand te zetten door als Schliemann maskers van Agamemnon op te graven. De wetenschappelijke ascese houdt in eerste instantie in: zorgen voor heldere, welomschreven identiteiten van de te verklaren of beschrijven zaken, en vermijden van alle vermenging tussen de identiteiten van die zaken. De wetenschap heeft, zoals Descartes zegt, te maken met woorden en zaken die helder en ondubbelzinnig (clair et distinct) zijn. Daarom moeten wetenschappelijke beschrijvingen theoretisch ingekaderd, toetsbaar en controleerbaar zijn.

Een archeologische identiteitscrisis (pdf)